Historia Puszczy Białowieskiej

Pierwsze notowane ślady dotyczące osadnictwa na terenie Puszczy Białowieskiej sięgają neolitu. Znane, odkryte cmentarzyska grupują się głównie na wyniesieniach wzdłuż wału morenowego Białowieża – Hajnówka oraz na wydmach nad puszczańskimi rzekami. Zamieszkała tu ludność była prawdopodobnie pochodzenia polskiego i częściowo ruskiego, gdyż był to jeden ze szlaków wypraw książąt ruskich nad Bałtyk. Owo przemieszanie kulturowe widoczne jest w materiale archeologicznym kurhanów Puszczy Białowieskiej.

          W II połowie XIII wieku liczne najazdy litewskie i jaćwieskie zahamowały rozwój osadnictwa. Zasiedlenie ziem nad górną Narwią uległo zahamowaniu na wiele lat, szczególnie na terenie dzisiejszej Puszczy Lackiej, a niemal na stale w północnej części dzisiejszej Puszczy Białowieskiej. Opustoszałe ziemie nadnarwiańskie i nadbużańskie opanowane zostały przez Litwę. Później przyjęła się dla nich nazwa Podlasie, oznaczająca ziemie w województwie trockim, leżące za puszczą wzdłuż granicy Lachów. Stabilizacja polityczna Wielkiego Księstwa Litewskiego spowodowała ponowną kolonizację rozległych lasów, które między rokiem 1469 a 1476 podzielone zostały na części zwane puszczami.  W tym czasie wydzielono między innymi Puszczę Brzesko-Kamieniecką zwaną później Białowieską. Granicę Puszczy od północy stanowiła Narew, od wschodu okolice Szereszewa, na południu opierała się o Kamieniec, od zachodu o Puszczę Bielską.

            W XIV wieku rządy nad obecną Puszczą Białowieską sprawował początkowo starosta brzeski, później starosta kamieniecki. W XVI w. utworzono leśnictwo kamieniecko-białowieskie, którym zarządzał leśniczy białowieski i podlegli mu leśniczowie. Po utworzeniu w 1566 r. województwa brzeskiego Puszcza weszła w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po roku 1589 stanowiła dobra stołowe, a dochody z niej szły na utrzymanie króla i jego dworu. Zabronione było w Puszczy osadnictwo i polowanie. Dozwolony był wolny wyrąb drewna na potrzeby własne, koszenie łąk i posiadanie barci. Prawo polowania zastrzeżone było wyłącznie dla króla i jego świty. Do przestrzegania tych zakazów powołano służbę zwaną osoką. Do podstawowych obowiązków osoczników należała ochrona Puszczy, a szczególnie tych jej części w których bytowała zwierzyna. Sporządzony w 1639 r. spis podaje podział Puszczy na 3 kwatery, 55 ostępów głównych i 55 ostępów mniejszych. 

              Pozyskanie drewna do celów przemysłowych rozpoczęto w końcu XVI wieku. W pierwszej połowie XVII wieku, nad Narewką i Niemierzanką powstały zakłady wytapiające żelazo z rudy darniowej tzw. rudnie pracujące na węglu drzewnym. W tym okresie rozwija się produkcja smoły i potażu używanego do wyrobu szkła i mydła. Wiek XVII i XVIII przynosi nowe zmiany w administracji i gospodarce lasów puszczańskich. Kolejne reformy puszcz królewskich (1639 i 1700 r.) mają na celu zwiększenie dochodów z lasu, poprzez przejęcie przemysłu leśnego w ręce urzędników królewskich, zniesienie użytków bezpłatnych, nałożenie nowych opłat itp. Rozwój przemysłu hamowany jest przez najazdy wojsk szwedzkich, tatarskich i moskiewskich. Po stabilizacji politycznej przemysł rozwija się nadal, powstają nowe osiedla, a wraz z nimi sieć dróg gruntowych. W ciągu XVII wieku powstają wsie: Stoczek, Zastawa, Krzyże, Podolany, Masiewo, Zamosze.

           W latach 1765 – 1780 generalnym administratorem wszystkich leśnictw Puszczy został Antoni Tyzenhauz. Powstały wtedy nowe osady w głębi Puszczy: Budy, Teremiski i Pogorzelce, zasiedlone przez ludność mazowiecką oraz liczne osady na skraju zachodnim. Wśród nich były głównie niewielkie osady strażników i strzelców mających obowiązek pilnowania puszczańskich ostępów. Jedną z takich osad była Hajnowszczyzna – dziś Hajnówka. Przed rozbiorami w hierarchii zarządu leśnego, władzę centralną sprawowali podskarbiowie leśni i nadworni, rewizorzy i komisarze oraz łowczowie wielcy i nadworni. Do administracji lokalnej należeli podłowczowie, leśniczowie, podleśniczowie, dziesiętnicy, myśliwcy, strażnicy, oraz strzelcy i osocznicy.

         W 1795 r. Puszcza Białowieska weszła w skład zaboru rosyjskiego, a znaczna część jej obszaru została rozdana dostojnikom i faworytom Carycy Katarzyny. Za udział w powstaniach narodowych (1830, 1863) wielu osoczników wysiedlono. W początkowym okresie po rozbiorach organizacja zarządu Puszczy nie uległa zmianom. Puszcza składała się z dwóch kwater: białowieskiej i jameńskiej, z których pierwsza dzieliła się na siedem a druga na sześć straży. Każda straż zawierała od 3 – 7  obrębów strzeleckich. Podział administracyjny Puszczy Białowieskiej w tym czasie przedstawia poniższa rycina.

         W 1802 r. nadzór nad Puszczą przejęło Ministerstwo Finansów Rosji. Po utworzeniu w 1837 r. Ministerstwa Majątków Państwowych zorganizowano trzy leśnictwa zwane prużańskimi. W latach 1843 – 1846 Puszcza została podzielona na 5 leśnictw. Od 1869 r. zmniejszyła się ilość straży leśnej. Zamiast 77 rodzin stałej straży i 73 osoczników, powołano 64 gajowych i 10 leśnych objazdowych. W 1872 r. ustanowiono stanowisko rewizora leśnego, a podział administracyjny zmieniono tworząc 4 leśnictwa. W 1882 r. do pomocy leśniczym powołano tzw. konduktorów leśnych, a liczbę straży powiększono do 12 objazdowych, 82 gajowych i 10 stróżów żubrów. W 1888 r. Puszczę Białowieską włączono do dóbr cesarskich i przekazano do apanaży rodziny carskiej.  W latach 1915 – 1918 Puszczą zarządzają Niemcy.

         Po przejęciu Puszczy przez władze polskie (w końcu zimy 1919 roku) utrzymywał się dawny podział na 5 jednostek administracyjnych, nazywanych nadleśnictwami (Browskie, Królewskie z siedzibą w Białowieży, Starzyńskie, Hajnowskie i  Świsłockie we wsi Oszczep).

         W 1924 r. umieszczono w Białowieży Dyrekcję Okręgową Lasów Państwowych.  Puszcza Białowieska została podzielona na 14 nadleśnictw. Podział przestrzenny i administracyjny Puszczy Białowieskiej według stanu z 1932 r. przedstawia poniższa rycina.

Podział przestrzenny i administracyjny Puszczy Białowieskiej według stanu z 1932 r.

         W latach międzywojennych Puszczą zarządzały: Okręgowy Zarząd Lasów Państwowych w Siedlcach (1920 – 1921), Zarząd Okręgowy Lasów Państwowych w Białowieży (1922 – 1923), Dyrekcja Okręgowa Lasów Państwowych w Białowieży i Dyrekcja Lasów Państwowych w Białowieży (1924 – 1939).  W latach 1939 – 1941 Puszczę Białowieską okupują wojska sowieckie, a następnie do 1944 r. Niemcy.

         Już 1 września 1939 roku nad Białowieżą pojawiły się samoloty Luftwaffe. Zbombardowały one szpital wojenny i zabytkową cerkiew. Wkrótce do Białowieży weszły wojska 3 Dywizji Pancernej gen. Geyera von Schweppenburga. Po wejściu w życie paktu Ribbentrop – Mołotow, do Puszczy weszły wojska sowieckie. Pod rządami sowietów rozpoczęły się masowe wysyłki na Sybir leśników, osadników wojskowych i cywilnych, inteligencji, kupców i wreszcie osób przypadkowych. Większość zesłańców nigdy nie wróciła (Kossak S., 2001). Sowieci okupowali Puszczę do czerwca 1941 roku.

         W końcu czerwca 1941 roku do Białowieży wkroczyli Niemcy. Na polecenie Wielkiego Łowczego Rzeszy Hermanna Geringa rozpoczęło się masowe „oczyszczanie Puszczy Białowieskiej z elementu słowiańskiego” (Kossak S., 2001). Już 9 sierpnia rozpoczęły się prześladowania ludności żydowskiej. Wiele osób rozstrzelano na pobliskiej żwirowni, część wywieziono do Treblinki. Opracowania historyczne dotyczące prześladowań miejscowej ludności są rozbieżne. Więcko E. (1984) podaje, że „322 batalion policji przeprowadził wysiedlenie 34 wsi. Część ludności z 7 wsi rozstrzelano. zabudowania w 28 wsiach spalono, a w 6 wsiach rozebrano. Z tych wsi ewakuowano 6446 osób...”.  Inni historycy podają liczby znacznie mniejsze.

         Po II wojnie światowej nastąpiła zmiana granic państwowych. Większa część Puszczy znalazła się na terytorium dzisiejszej Białorusi. W skład części polskiej wszedł Białowieski Park Narodowy i 7 nadleśnictw. Po reorganizacji w 1974 r. utworzono 3 nadleśnictwa: Białowieża, Browsk i Hajnówka.